Vijf vragen over Iris Murdoch aan kenner van haar werk Yanni Ratajczyk

Hoewel haar naam in de literaire wereld nog altijd klinkt als een klok en ze decennialang een veelgelezen auteur was, toch is de Britse schrijfster en filosofe Iris Murdoch in de vergetelheid geraakt. Bewijs daarvan is dat je al heel wat jaren haar romans niet meer in de boekhandel kan vinden in ons taalgebied. Gelukkig is die schaarste aan werken van Murdoch vanaf vandaag verleden tijd; na meer dan veertig jaar geven wij met Cosimo haar meesterlijke roman Het Italiaanse meisje opnieuw uit en je onder andere via onze webshop kan bestellen. Om je beter kennis te laten maken met het denken van Murdoch en waarom je ook zeker haar romans moet lezen, belden we even met Murdoch-kenner Yanni Ratajczyk en legden hem vijf vragen voor.

Yanni Ratajczyk verhuisde een paar maanden geleden naar Kroatië om aan de Universiteit Rijeka een driejarig onderzoeksproject op te starten dat volledig in het teken staat van Murdoch. Het project, waar ook de Universiteit van Antwerpen bij betrokken is, doet onderzoek naar de verschillende aspecten van Murdoch haar metafysica en moraalfilosofie. Daarnaast is Ratajczyk ook de samensteller van het themanummer over Iris Murdoch dat vandaag verschijnt bij het literaire tijdschrift Deus Ex Machina en we samen met onze uitgave van Het Italiaanse meisje officieel zullen voorstellen op 26 april met een door hem gecureerd programma over Murdoch en waarvan je alle details in deze boekenbrief kan terugvinden. Kortom: een betere kandidaat om vragen te stellen over de relevantie van Murdoch en waarom je haar werk moet lezen, konden we ons niet bedenken.

⁠Hoe ben je zelf in aanraking gekomen met het werk van Murdoch en wat trok je daar zo in aan dat je besloten hebt je te specialiseren in haar werk?

Ik kwam met Murdochs werk in aanraking tijdens mijn universitaire studies, via mijn promotor Katrien Schaubroeck. Tijdens mijn doctoraatsonderzoek over morele creativiteit en verbeelding las ik voor het eerst Murdochs filosofische essaybundel The Sovereignty of Good. Ik bleef dit opmerkelijke boekje met verwondering herlezen en zo eiste Murdoch een prominente plaats op in mijn uiteindelijke proefschrift. Haar werk opende voor mij de ogen: ik zag plots een andere manier waarop je aan filosofie kan doen, die beter aansloot bij mijn eigen intuïties en interesses dan de meeste hedendaagse methodes. Daarom besloot ik om me ook na mijn doctoraat verder te focussen op haar werk. Momenteel ben ik bezig aan een driejarig onderzoeksproject waarin ik de verschillende aspecten van haar metafysica en moraalfilosofie analyseer. Zo maak ik deel uit van een steeds groeiende internationale beweging die het onterecht vergeten of genegeerde denken van Murdoch terug in het daglicht wil stellen.

Wat typeert Murdoch haar filosofie?

Murdoch wou in de eerste plaats een realistische moraalfilosofie bedrijven die in lijn ligt met onze dagdagelijkse levens. Haar kernbegrippen zijn voor ons normale termen als ‘liefde’, ‘aandacht’ en ‘verbeelding’ in plaats van technische filosofische concepten als ‘deugd’, ‘plicht’ of ‘utiliteit’. Volgens haar ligt het zwaartepunt van onze morele levens in het proberen vatten van de buitenwereld in al haar unieke vormen: individuele mensen, maar ook dieren, situaties, gebeurtenissen of plekken in de natuur. Dit is een mentale activiteit die we constant beoefenen, maar die – zo waarschuwt Murdoch ons – ook enorm bemoeilijkt wordt door de typische valkuilen van de menselijke psyche. Volgens haar worden we immers van nature verblind door fantasieën die ontspruiten uit ons ego: we zien de dingen door de bril van onze eigen verlangens, angsten en wensen, eerder dan dat we de realiteit vatten zoals ze is. Met haar moraalfilosofie spoort ze ons aan om onze egocentrische fantasieën te transformeren in verbeelding die recht doet aan de realiteit. Cruciaal daarbij is Murdochs idee van liefde: geen romantisch ideaal of zeemzoete toestand, maar ‘het extreem moeilijke besef dat iets anders dan jezelf echt is.’ Murdoch beschouwt liefde als ‘het ontdekken van de realiteit’ zoals ze is.

Hoe verwerkt Murdoch haar filosofische ideeën in haar romans?

Murdoch wilde niet dat haar literaire werken werden geduid als filosofische romans, omdat dit de indruk kan wekken dat haar romans louter dienen als vehikel om een filosofische theorie te communiceren naar de lezer. Ze streefde immers naar romans waarin particuliere individuen in de kijker staan. Maar net omdat ze ervan overtuigd was dat ieder individu op zijn manier worstelt met het vatten van de realiteit vinden de thema’s uit haar filosofische werk onvermijdelijk hun weg in de romans.

Wat vond je zelf van Het Italiaanse meisje en waarom zou je deze roman absoluut gelezen moeten hebben?

Ik beschouw Het Italiaanse meisje als een uitstekende toegangspoort tot Murdochs literaire universum. Het is een verhaal – of beter een verknoping van verhalen – over menselijke feilbaarheid, de verblindende kracht van oplaaiende passie en de ambigue positie van een outsider. Op het eerste zicht zitten deze verhaallijnen eenvoudig in elkaar, maar in het begrensde speelveld van een Noord-Engels landgoed strooit de auteur ingenieus met onopvallende elementen die uiteindelijk hun weg naar het plot vinden. Murdoch schrijft in verschillende romans over zogenaamde enchanters (naar haar tweede roman The Flight from the Enchanter): mensen die schijnbaar moeiteloos macht uitoefenen over het denken en handelen van anderen. Bijzonder aan Het Italiaanse meisje is dat Murdoch er toont hoe zulke manipulatie zich niet beperkt tot het domein der levenden, maar hoe ook overledenen over de dood heen nog zulke invloed kunnen uitoefenen.

Wat maakt Murdoch ook vandaag nog relevant?

Ik geloof dat Murdoch (ver) voor was op haar tijd. Haar filosofie draait niet, zoals vele theorieën van de twintigste eeuw, over de manieren waarop de mens de wereld vormgeeft, maar hoe hij de hem omringende wereld kan ontdekken. Murdochs denken dat beducht is voor systemen die het concrete individu veronachtzamen past bij de huidige, zich ontwikkelende, gevoeligheid voor pluraliteit: voor andere manieren van denken – bijvoorbeeld neurodiversiteit –, andere manieren van zijn – bijvoorbeeld genderdiversiteit- en fluïditeit –, en andere wezens – bijvoorbeeld ecokritiek. Haar filosofie biedt een uitstekend kader om deze gevoeligheid in woorden te vatten, haar romans vormen een verkenning van zulke gevoeligheid. Daarnaast denk ik dat Murdochs model van liefdevolle, verbeeldingsvolle aandacht als basis van de moraal waardevol is voor onze huidige beeldcultuur, gekweld door fake news en karikaturale veralgemeningen. Ze toont immers dat beelden en metaforen inherent plastisch zijn: het individu en de samenleving hebben dus de macht om dominante voorstellingen te kneden, te doorprikken of te vervangen.

Dit korte interview werd geschreven door Jochen. Samen met Robin is hij één van de twee gezichten achter Cosimo. Benieuwd geworden naar het werk van Iris Murdoch? Bestel dan meteen je exemplaar van Het Italiaanse meisje. Meer weten over onze uitgeverij? Bekijk hier ons volledige verhaal.