De indrukwekkende memoires van Varian Fry en Lisa Fittko

Walter Benjamin, Hannah Arendt, Jean Arp, Max Ernst, Marc Chagall, Franz Werfel, Heinrich en Golo Mann, Alma Mahler, André Breton, Marcel Duchamp, Arthur Koestler, Lion Feuchtwanger, Walter Mehring, Otto Meyerhof, Remedios Varo, Ylla en nog zoveel anderen. Allemaal werden ze tijdens de Tweede Wereldoorlog gered uit de handen van de nazi's met de hulp van de Amerikaanse journalist Varian Fry en de Duitse verzetsstrijdster Lisa Fittko. Door het opzetten van het Emergency Rescue Committee enerzijds en het uitstippelen van vluchtroutes over de Pyreneeën anderzijds, wisten Fry en Fittko – al dan niet in gezamenlijke operaties – duizenden vastgelopen mensen te helpen ontsnappen aan wat anders, mochten ze opgepakt worden door de nazi's, ongetwijfeld hun dood had betekend.

Jarenlang waren Varian Fry en Lisa Fittko stille helden uit de wereldgeschiedenis, tot nu. Niet alleen werd onlangs met Transatlantic een populaire Netflixserie gemaakt gebaseerd op hun oorlogsjaren, ook verschijnen hun memoires eindelijk in het Nederlands. Zowel Vluchtoord Marseille van Varian Fry als Vlucht over de Pyreneeën van Lisa Fittko zijn onlangs verschenen bij de onafhankelijke literaire uitgeverij Cossee. Twee boeken die niet alleen je aandacht verdienen, maar ook van de eerste tot en met de laatste pagina gelezen moeten worden.

Hoewel de memoires van Fittko een langere periode beslaan, spelen beide boeken zich hoofdzakelijk af in Zuid-Frankrijk en met name Marseille. Daar zijn, door de inval van de nazi's in Frankrijk, duizenden vluchtelingen gestrand omdat ze de Spaanse grens niet meer mogen oversteken nu hun papieren en paspoorten – als ze die überhaupt nog hebben – niet meer rechtsgeldig worden geacht. Maar de nazi's rukken steeds verder op en het oversteken van de Spaanse grens is de laatste weg richting veiligheid; via Spanje kan er doorgereisd worden naar Portugal om van daaruit hopelijk met de boot richting Amerika te kunnen gaan.

Fittko zit aanvankelijk zelf ook als een rat in de val in Zuid-Frankrijk, maar vindt een pad dwars door de Pyreneeën om zo, hoewel niet geheel zonder gevaar, toch in Spanje terecht te komen zonder grensposten te moeten passeren. Eenmaal in Spanje besluit ze met gevaar voor eigen leven terug te keren naar Frankrijk om anderen, onder wie Walter Benjamin, de weg te wijzen richting Spanje. Het verhaal van Fry begint anders, want wanneer hij als journalist in Amerika over de situatie in Zuid-Frankrijk hoort, besluit hij in zijn thuisland eerst geld in te zamelen om het Emergency Rescue Committee op te zetten waarna hij zelf de oceaan oversteekt om mensen in nood te helpen, onder wie veel intellectuelen en politici. 

Laat ons beginnen met iets dieper in te gaan op het verhaal van Varian Fry. Meer dan duizend voornamelijk Joodse artiesten en intellectuelen die bovenaan op de uitleveringslijst van de Gestapo stonden, waren in 1940 naar Marseille gevlucht. Maar zonder papieren, zonder visa en meestal zonder geld zaten ze daar in de val, en belandden nog verder in de problemen toen op 22 juni de Vichy-regering akkoord ging met het verdrag om alle gevluchte Duitsers in Frankrijk over te dragen aan het naziregime. Daarom wordt namens de Amerikaanse hulporganisatie Emergency Rescue Committee (ERC) en met ondersteuning van Eleanor Roosevelt de journalist Varian Fry naar Marseille gestuurd.

In Vluchtoord Marseille doet Fry verslag van zijn bloedstollende reddingsacties, die vaak voor de ogen van Duitse spionnen en Vichy-politieagenten uitgevoerd moesten worden. Hij beschrijft zijn samenwerkingen met onverschrokken helpers als Lisa Fittko – die zoals je intussen al weet Walter Benjamin over de Pyreneeën bracht – en de Marseillaanse onderwereld. Wat leest als een boeiende ontsnappingsthriller is ook het verhaal van de vernederingen en angsten van de emigranten, de wachtrijen voor de politiebureaus en het gevoel overgeleverd te zijn aan willekeur en genadeloosheid.

Het verslag dat Varian Fry neerpende en nu eindelijk ook naar het Nederlands werd vertaald, biedt een indringende blik op zijn moedige inspanningen tijdens de Tweede Wereldoorlog om kunstenaars en intellectuelen te redden van nazi-vervolging. Fry's gedetailleerde beschrijvingen van zijn operaties in Marseille, waarbij hij mensenlevens riskeerde om anderen te redden, werpen licht op de menselijke veerkracht te midden van duistere tijden en maken het lezen van zijn verslag essentieel. Vluchtoord Marseille is dan ook een van de meest indrukwekkende boeken die we in lange tijd hebben gelezen.

Hoewel de memoires van Lisa Fittko zeker niet moeten onderdoen. Voor antinazi’s die door de Franse politie aan Duitsland dreigden uitgeleverd te worden, was de ‘F-route’ in 1940 een geheime vluchtweg door de onbegaanbare Pyreneeën naar Spanje. Lange tijd wist niemand wat ‘F’ betekende, totdat de Amerikaanse journalist Varian Fry – over wie hieronder nog veel meer – het geheim onthulde en Fittko’s moedige onderneming in zijn herinneringen noemde.

Lisa Fittko beschrijft in Vlucht over de Pyreneeën onder andere de tochten die ze ondernam met de (voornamelijk Duitse) vluchtelingen en doet dat op een uiterst aanschouwelijke manier. Bijzonder indrukwekkend is haar verslag over de reis die ze ondernam met de kortademige filosoof Walter Benjamin, ook omdat Fittko zijn zware aktetas droeg met daarin het enige manuscript van zijn Passagenwerk, het beruchte manuscript dat sinds zijn zelfmoord spoorloos is. Maar wie Vlucht over de Pyreneeën leest, komt er al snel achter dat het boek veel meer omvat dan alleen haar tochten in het bergmassief om zoveel mogelijk mensen te helpen vluchten.

Het boek is als het ware een biografie van al haar oorlogsjaren. Zo schrijft Fittko ook hoe ze als toegewijde antinazi in 1933 moest vluchten en over haar relatie met Hans Fittko, een Duitse journalist die ze ontmoette in Praag, en met wie ze verder reist naar Zwitserland, Nederland en uiteindelijk naar Frankrijk. Ze schrijft ook over hoe ze op 15 mei 1940 werd opgepakt door het Franse regime en als ‘ongewenste buitenlander’ naar het beruchte vrouwenkamp van Gurs wordt gestuurd, waar ze haar vriendin Hannah Arendt kon helpen, maar ook hoe ze daar zelf weet te ontsnappen, om uiteindelijk de 'F-route' op te zetten.

Als het om standvastigheid, solidariteit, politieke intelligentie en onafhankelijkheid van geest in tijden van verzet gaat, is dit het boek dat je moet lezen. Pagina na pagina krijg je meer bewondering voor de uitzonderlijke vrouw die Fittko was en besef je des te meer wat haar acties hebben betekend voor zoveel mensen. Werkelijk een uniek tijdsdocument dat je gelezen moet hebben, en dus gewoon via onze onafhankelijke boekhandel kan bestellen. Door je boeken bij ons te kopen, ondersteun je niet alleen lokale ondernemers, het zorgt er ook voor dat we je kunnen blijven voorzien van deze artikelen en we mensen kunnen blijven overladen met leesinspiratie.

Dit artikel werd geschreven door Jochen De Vos en gepubliceerd op 23 april 2024. Naast de boeken van Varian Fry en Lisa Fittko kan hij je ook de memoires van Virginia Cowles aanraden die een onwisbare indruk bij hem achterlieten. Jochen kan je daarnaast zeker vier dagen per week in Cosimo vinden. Daar overlaadt hij je met tal van boekentips en maakt hij intussen je favoriete koffie. Op dit moment leest hij Wat van mij is van José Henrique Bortoluci.