Wat maakt Soseki Natsume zo'n bijzondere auteur? Een gesprek met vertaler van zijn werk Luk Van Haute

Wat maakt Soseki Natsume een van de meest bijzondere auteurs uit de Japanse literatuur? Hoe populair zijn de werken van Soseki Natsume vandaag nog in Japan? Naar aanleiding van het verschijnen van de nieuwe editie van De poort bij onze uitgeverij, gingen we in gesprek met de vertaler van zijn werk op zoek naar de antwoorden op die vragen. Luk Van Haute (1963) studeerde Japanologie aan de Universiteit Gent en staat al vele jaren geboekstaafd als een van onze beste literaire vertalers uit het Japans. Nadat hij zijn doctoraat behaalde over het werk van de Nobelprijswinnaar Kenzaburo Oë, legde Van Haute zich steeds meer toe op het literair vertalen. Naast het werk van Soseki Natsume vertaalde Van Haute ook romans van onder anderen Haruki Murakami, Keigo Higashino, Takashi Hiraide en Yasunari Kawabata. In 2014 verscheen van zijn hand het met de Filter Vertaalprijs bekroonde Liefdesdood in Kamara, een bloemlezing waarin Van Haute de volgens hem mooiste verhalen uit ruim een eeuw Japanse literatuur bundelde.

Cosimo: Soseki Natsume neemt een prominente rol in de Japanse literatuur in. Met wiens werk uit de Belgische of Nederlandse literatuur zou je Soseki het beste kunnen vergelijken?

Luk Van Haute: Ik ben geen specialist in Vlaamse of Nederlandse literatuur, maar in elk geval met de allergrootste en invloedrijkste moderne schrijver. Soseki is de meest baanbrekende figuur uit de moderne Japanse literatuur. Alle auteurs die boeken publiceerden voor het tijdperk Soseki, hadden nog niet de kennis van de westerse literatuur die hij had en al wie na hem kwam, heeft ontzettend veel van hem geleerd. Wie zou dat bij ons kunnen zijn?

Tijdgenoten van Soseki zijn bijvoorbeeld Cyriel Buysse en Stijn Streuvels. Twee auteurs die ook een flinke impact hebben gehad op de letteren. Zou je hen enigszins kunnen vergelijken met Soseki?

Toch niet helemaal. Buysse en Streuvels zijn twee schrijvers die een grote invloed hebben gehad op de stroming waartoe ze behoren, namelijk het naturalisme. De invloed van Soseki gaat veel verder dan dat. Er zijn namelijk amper Japanse schrijvers – tot welke stroming of genre ze ook behoren – die niet van hem geleerd hebben.

In eigen land heeft Soseki tot op heden nog altijd een mythische status. Zijn beeltenis stond tot een aantal jaar geleden op een bankbiljet, zijn boeken worden nog gelezen op middelbare scholen en hij maakt zelfs zijn opwachting in bepaalde games. Wat maakt Soseki ook zoveel jaar na zijn overlijden nog zo populair in Japan?

De literatuur van Soseki blijft mensen aanspreken omdat zijn personages zo waarachtig zijn en de dilemma’s waarmee ze geconfronteerd worden zo tijdloos. Haruki Murakami haalt in zijn recent verschenen essaybundel Romanschrijver van beroep dezelfde redenen aan. In een van de essays schrijft Murakami dat Soseki je nooit de indruk geeft dat hij een personage opvoert als bindmiddel voor het verhaal. Ook al hebben ze maar een heel kleine rol, de personages in de boeken van Soseki zijn nooit louter functioneel.

In 2014 – exact honderd jaar na het verschijnen van zijn magnum opus Kokoro – werd de populariteit van Soseki in Japan overigens nog een keer onderschreven. Dat jaar verscheen Kokoro als een soort van eerbetoon opnieuw in episodes in de Asahi Shinbun (een grote nationale krant van Japan, red.). Lezers reageerden daar zo enthousiast op, dat de hoofdredacteur besloot om niet alleen Kokoro maar ook alle andere romans van Soseki weer opnieuw te laten verschijnen in de krant.

Ondanks zijn mythische status in Japan en verwoede pogingen van uitgevers blijft de bekendheid van Soseki hier toch een beetje uit. Zeker in vergelijking met andere Japanse auteurs. Waar ligt dat volgens jou aan?

Ik denk dat dat niet zozeer aan de kwaliteit van Soseki's literatuur ligt, maar wel aan de strategieën die de uitgeverijen gehanteerd hebben. Als je bekijkt wat er de afgelopen vijftig jaar aan Japanse literatuur in het Nederlands is verschenen, dan kom je in de eerste plaats uit bij de namen van Yasunari Kawabata, Junichiro Tanizaki, Yukio Mishima en Kenzaburo Oë. Allemaal auteurs die voornamelijk vertaald zijn in de jaren zestig en zeventig en op dat moment nog leefden en dus relevant waren. Oudere auteurs – en dus ook Soseki – zijn daarentegen nauwelijks in het Nederlands vertaald. Er was simpelweg geen interesse voor. Bovendien is Japanse literatuur jarenlang een niche geweest. Het is pas sinds het grote succes van Haruki Murakami dat mensen anders zijn gaan kijken naar Japanse literatuur.

Soseki wordt aanschouwd als een van de grondleggers van het modernisme. Toch schreef hij naast zijn proza ook traditionele Chinese poëzie. Het was zelfs cruciaal voor hem om die literatuur te schrijven.

Een belangrijke factor daarin is dat Soseki is geboren aan het begin van de Meijiperiode – de periode die officieel wordt aanschouwd als het beginpunt van de Japanse modernisatie. De poorten van Japan gingen op dat moment letterlijk weer open en de westerse invloed kwam plotseling naar binnen gestroomd. De modernisering van Japan verliep echter niet in een dag en heeft vele jaren geduurd. De opleiding die Soseki in zijn tienerjaren genoot, was zo nog in het klassieke systeem waar Chinese literatuur en poëzie de vaandeldragers waren.

Chinese poëzie was daarnaast ook zijn eerste grote liefde. Soseki is pas Engels gaan studeren toen ze hem op de universiteit een beetje in die richting hebben gemanoeuvreerd. Maar ondanks dat hij daar ook in geïnteresseerd was, heeft altijd een beetje met die tweestrijd gezeten. Het conflicteerde tussen het klassieke en vertrouwde waar hij als kind mee was opgegroeid en het aanbreken van de nieuwe tijd die hem eigenlijk heel onzeker maakte.

Soseki verbleef met een studiebeurs twee jaar in Engeland om daar kennis op te doen van de Engelse taal en cultuur. Werd hier de basis van zijn schrijverschap gelegd? Hij heeft zich pas enkele jaren nadat hij terugkeerde op het schrijven van zijn romans gestort.

Soms lees je dat Soseki de kans kreeg om naar Engeland te gaan, maar eigenlijk hebben ze hem min of meer gedwongen. Vanuit de universiteit wilden ze dat er iemand naar Engeland ging om daar te gaan studeren en kennis op te doen van de Engelse taal. Soseki was op dat moment al getrouwd en zijn vrouw was zwanger van hun tweede kind. Hij was dus absoluut geen vragende partij om te vertrekken. Echter was er niemand anders die ze op dat moment naar Engeland konden sturen en moest hij alsnog vertrekken.

Eenmaal aangekomen stelde hij meteen vast dat zijn kennis van het Engels hem niet in staat stelde om vlot te communiceren, maar ook dat zijn studiebeurs helemaal niet toereikend was. Met als resultaat dat Soseki daar een heel gebrekkig sociaal leven leidde en zich het merendeel van de tijd met hele stapels boeken terugtrok in zijn kamer. Aan die periode in Engeland heeft hij dus niet alleen psychische schade overgehouden, maar ook heel veel boekenwijsheid die hij daarna begon te verwerken in zijn eigen romans.

Hoe moeilijk is het om het werk van Soseki en andere Japanse auteurs te vertalen? Er zijn namelijk veel bijna onvertaalbare nuances; in het Japans bestaan er bijvoorbeeld veel verschillende woorden voor manieren van liefde en ook het woord ‘Kokoro’ betekent niet zomaar ‘hart’.

In het Japans zijn er inderdaad een aantal woorden en begrippen die niet helemaal samenvallen met het Nederlands. Ik vergelijk dat graag met deelverzamelingen uit de wiskunde. In het Japans heb je veel woorden die ten dele overeenkomen met Nederlandse woorden, maar niet volledig. Soms betekent het dus iets anders in het Nederlands of andersom. Zo komt ‘Kokoro’ voor een deel overeen met wat wij ‘hart’ noemen, maar dan niet het orgaan ‘hart’, maar wel in de figuurlijke betekenis van ‘iets nauw aan het hart liggen’. Maar het moeilijkste aan het vertalen van een auteur als Soseki, is om zijn taal even fris te laten overkomen als dat het honderd jaar geleden klonk voor wie het toen las. Een taak die ik heel serieus heb genomen.

Wat is volgens jou de belangrijkste boodschap die Soseki ons wilde meegeven met de romans die hij schreef?

De belangrijkste boodschap die in de meeste romans van Soseki terugkomt, is dat wanneer je je keuzes wil baseren op het feit dat je een individu bent en dat je dus van mening bent dat je je eigen gevoelens moet volgen, je er tegelijkertijd van bewust moet zijn dat je de gevolgen van die keuzes moet dragen.

Dat is trouwens meteen ook het hele conflict waar Soseki zelf zo vaak mee geconfronteerd werd tijdens de Meijiperiode. Japan was voor de modernisering volledig op groepsverband gebaseerd. Je was lid van een groep (van een familie tot een gemeenschap) en dat betekende dat je gehoorzaamheid verschuldigd was aan degene die boven je stond. In ruil voor die gehoorzaamheid ging die persoon – en dat is even belangrijk – voor jou zorgen. Alles werd voor jou geregeld zolang je maar loyaal was. Dat staat haaks op het gedachtengoed dat overgewaaid kwam uit de westerse wereld en predikte dat je in de eerste plaats een individu was. Soseki heeft daarin ook duidelijke keuzes gemaakt en heeft meermaals voor zichzelf gekozen. Ondanks dat hij beurzen had ontvangen, verliet Soseki bijvoorbeeld de universiteit en ging in plaats daarvan schrijven voor de Asahi Shinbun. Veel mensen vonden hem toen een verrader.

Wat zou je willen meegeven aan iemand die voor het eerst een boek van Soseki wil gaan lezen?

Ik zou lezers willen aanraden om het werk van Soseki te lezen met een ingesteldheid dat je eigenlijk probeert te vergeten dat zijn verhalen zich honderd jaar geleden in Japan afspelen. Je moet een zekere onbevangenheid hebben wanneer je het oeuvre van Soseki gaat lezen. De boeken van Soseki vertellen verhalen over een aantal personages die vrij universeel zijn in hun menselijkheid. Los van de specifieke context kan je namelijk heel veel universele thema’s en dilemma’s ontdekken in zijn boeken.